TRÍ TUỆ NHÂN TẠO LÀ CƠ HỘI NHƯNG CÓ THỂ KHIẾN CON NGƯỜI TRỞ THÀNH NÔ LỆ CỦA MÁY MÓC

Các Bộ Giáo lý Đức tin và Văn hóa và Giáo dục công bố một tài liệu về mối quan hệ giữa trí tuệ nhân tạo và trí tuệ con người.

Trí tuệ nhân tạo không được coi như một con người, không được thần thánh hóa nó, nó không được thay thế các mối quan hệ con người, nhưng chỉ nên được sử dụng “như một công cụ bổ sung cho trí tuệ con người”. Những cảnh báo của Đức Thánh Cha về trí tuệ nhân tạo trong những năm gần đây tạo thành khuôn khổ cho Thông tri Antiqua et Nova (liên quan đến “sự khôn ngoan”, cũ và mới), một thông tri về mối quan hệ giữa trí tuệ nhân tạo và trí tuệ con người, kết quả của sự suy tư chung giữa Bộ Giáo lý Đức tin và Bộ Văn hóa và Giáo dục.

Một tài liệu được gửi đến các bậc cha mẹ, các giáo viên, các linh mục, các giám mục và tất cả những người được kêu gọi giáo dục và truyền đạt đức tin, cũng như những người chia sẻ nhu cầu phát triển khoa học và công nghệ “để phục vụ con người và công ích” [5]. Được công bố vào thứ Ba ngày 28/1/2025, thông tri đã được Đức Thánh Cha phê chuẩn. Trong 117 đoạn văn, Antiqua et Nova nêu bật những thách thức và cơ hội của việc phát triển trí tuệ nhân tạo (AI) trong các lĩnh vực giáo dục, kinh tế, lao động, y tế, quan hệ quốc tế và liên vị, cũng như bối cảnh chiến tranh. Ví dụ, trong lĩnh vực chiến tranh này, tiềm năng của AI có thể làm tăng nguồn lực chiến tranh “vượt xa tầm kiểm soát của con người”, đẩy nhanh “một cuộc chạy đua vũ trang gây bất ổn với những hậu quả tàn khốc đối với nhân quyền” [99].

Những nguy hiểm và tiến bộ

Chi tiết hơn, tài liệu này liệt kê một cách cân bằng hợp lý những mối nguy hiểm của AI cũng như những tiến bộ mà AI khuyến khích như “một phần của sự cộng tác” của con người với Thiên Chúa “để đưa công trình tạo dựng hữu hình đến chỗ hoàn thiện” [2]. Tuy nhiên, có mối quan ngại lớn đối với tất cả những đổi mới mà các tác động của chúng vẫn chưa thể đoán trước được, ngay cả đối với những gì hiện tại có vẻ vô hại như việc tạo ra văn bản và hình ảnh.

Phân biệt AI với trí tuệ con người

Do đó, những cân nhắc về đạo đức và nhân học là trọng tâm trong suy tư của hai Bộ vốn dành nhiều đoạn cho sự phân biệt “có tính quyết định” giữa trí tuệ nhân tạo và trí tuệ con người. Trí tuệ “được thực hiện trong mối quan hệ” [18], do Thiên Chúa tạo nên và “được mô phỏng theo vô số kinh nghiệm được sống trong thân xác”. AI “không có khả năng tiến triển theo hướng này” [31]. Đây là một “cái nhìn duy chức năng“, trong đó con người chỉ được đánh giá dựa trên công việc và thành tích của họ, và phẩm giá con người là bất khả tước bỏ và vẫn luôn nguyên vẹn, ngay cả nơi “đứa trẻ chưa sinh”, “người mất ý thức” hay “người già đau khổ” [34]. Do đó, sẽ là “gây hiểu lầm” khi sử dụng từ “trí tuệ” để chỉ AI: đó không phải là một “dạng nhân tạo của trí tuệ”, mà là “một trong những sản phẩm của nó” [35 ].

Quyền lực trong tay một số người

Và giống như bất kỳ sản phẩm nào của sự khéo léo của con người, AI cũng có thể được định hướng theo “mục đích tích cực hoặc tiêu cực”. Không phủ nhận rằng trí tuệ nhân tạo có thể đưa ra “những đổi mới quan trọng” trong nhiều lĩnh vực khác nhau [48], nó cũng có nguy cơ làm trầm trọng thêm tình trạng bị gạt ra ngoài lề xã hội, phân biệt đối xử, nghèo đói, “rạn nứt kỹ thuật số” và bất bình đẳng xã hội [52]. Thực tế là “phần lớn quyền lực đối với các ứng dụng chính của AI tập trung vào tay một số công ty hùng mạnh” [53] làm dấy lên “những lo ngại về đạo đức”, đến độ công nghệ này cuối cùng bị thao túng vì các mục đích “cá nhân hoặc thương mại” hoặc để “ định hướng dư luận theo hướng lợi ích của một lĩnh vực” [53].

AI và chiến tranh

Tiếp đến, Thông tri xem xét các phạm vi khác nhau của cuộc sống liên quan đến AI. Việc đề cập đến chiến tranh là không thể tránh khỏi. “Khả năng phân tích” của AI có thể được sử dụng để giúp các quốc gia theo đuổi hòa bình và an ninh, nhưng các hệ thống vũ khí tự hành gây chết người có khả năng “xác định và tấn công mục tiêu mà không cần sự can thiệp trực tiếp của con người” tạo thành “một nguồn gây lo ngại nghiêm trọng về mặt đạo đức” [100]. Đức Thánh Cha đã đưa ra lời kêu gọi khẩn cấp để cấm sử dụng chúng, như ngài đã nói tại hội nghị thượng đỉnh G7 ở miền nam nước Ý vào ngày 14 tháng 6 năm 2024: “Không một cỗ máy nào được chọn lấy đi mạng sống của một con người. Những cỗ máy có khả năng giết người với độ chính xác tự hành và những cỗ máy khác có khả năng hủy diệt hàng loạt tạo thành mối đe dọa thực sự đối với sự sống còn của nhân loại hoặc toàn bộ các khu vực” [101]. Thông tri Antiqua et Nova tố cáo những công nghệ này “mang đến cho chiến tranh sức mạnh hủy diệt không thể kiểm soát, ảnh hưởng đến nhiều thường dân vô tội, thậm chí không tha cho trẻ em”. Do đó, để ngăn chặn nhân loại rơi vào “vòng xoáy tự hủy diệt”, cần phải “đưa ra quan điểm rõ ràng chống lại tất cả các ứng dụng công nghệ vốn đe dọa sự sống và phẩm giá của con người một cách nội tại”.

Quan hệ con người

Khi nói đến mối quan hệ con người, tài liệu lưu ý rằng AI thực sự có thể “thúc đẩy các kết nối” nhưng đồng thời lại dẫn đến “sự cô lập có hại” [58]. “Việc nhân hình hóa AI cũng đặt ra những vấn đề đặc biệt cho sự phát triển của trẻ em, những đứa trẻ được khuyến khích hiểu các mối quan hệ con người theo cách vị lợi,” như trường hợp của chatbot [60]. “Do đó, việc coi AI như một con người là ‘sai lầm’ và việc làm như vậy vì mục đích lừa đảo là ‘vi phạm đạo đức nghiêm trọng‘” [60]. Tương tự như vậy, “việc sử dụng AI để lừa dối trong các bối cảnh khác – chẳng hạn như giáo dục hoặc các mối quan hệ con người, bao gồm cả phạm vi tình dục – là vô cùng trái với đạo đức và đòi hỏi sự cảnh giác đặc biệt” [62].

Kinh tế và lao động

Sự cảnh giác tương tự cũng cần được yêu cầu trong phạm vi kinh tế – tài chính. Đặc biệt trong lĩnh vực lao động, cần lưu ý rằng nếu, một mặt, AI có “tiềm năng” tăng cường kỹ năng và năng suất hoặc tạo ra việc làm mới, thì mặt khác, nó có thể “làm giảm kỹ năng của người lao động, khiến họ phải chịu sự giám sát tự động và giam hãm họ vào các chức năng cứng nhắc và lặp đi lặp lại” [67], đến mức “dập tắt” mọi khả năng đổi mới. Thông tri [70] nhấn mạnh: “Chúng ta không được tìm cách thay thế ngày càng nhiều lao động của con người bằng tiến bộ công nghệ: điều này sẽ gây hại cho chính nhân loại.”

Y tế

Một không gian rộng lớn được dành cho lĩnh vực y tế. Mặc dù nó có tiềm năng to lớn trong các ứng dụng khác nhau trong lĩnh vực y tế (ví dụ: hỗ trợ chẩn đoán), nhưng nếu AI thay thế mối quan hệ giữa bác sĩ và bệnh nhân, chỉ để lại sự tương tác với máy móc, nó sẽ có nguy cơ “làm trầm trọng thêm sự cô đơn thường đi kèm với bệnh tật“. Việc tối ưu hóa các nguồn lực cũng không được “gây thiệt thòi những người dễ bị tổn thương nhất” hoặc tạo ra “các hình thức định kiến ​​và phân biệt đối xử” [75] dẫn đến việc củng cố một “y khoa của người giàu”, trong đó những người có phương tiện tài chính sẽ được hưởng lợi từ những công cụ phòng ngừa tiên tiến và thông tin y tế được cá nhân hóa, trong khi những người khác gặp khó khăn trong việc tiếp cận các dịch vụ cơ bản nhất.

Giáo dục

Rủi ro cũng được nhấn mạnh trong lĩnh vực giáo dục. Nếu được sử dụng thận trọng, AI có thể cải thiện khả năng tiếp cận giáo dục và cung cấp “phản hồi thông tin ngay lập tức” cho sinh viên [80]. Vấn đề là nhiều chương trình “chỉ bằng lòng đưa ra những câu trả lời thay vì khuyến khích học sinh tự tìm ra chúng hoặc tự viết văn”, dẫn đến mất khả năng rèn luyện về mặt tích lũy thông tin hoặc phát triển tư duy phê phán [82]. Chưa kể số lượng “thông tin bị bóp méo hoặc bịa đặt” hoặc “nội dung không chính xác” mà một số chương trình có thể tạo ra, do đó hợp pháp hóa “tin giả” [84].

Tin giả và Deepfake

Liên quan đến “tin giả”, tài liệu nhắc lại nguy cơ nghiêm trọng là AI “tạo ra nội dung bị thao túng và thông tin sai lệch” [85] nhằm nuôi dưỡng một “ảo giác” về AI, với những nội dung sai lệch có vẻ như thật. Điều đáng lo ngại hơn nữa là khi nội dung hư cấu này được cố tình sử dụng nhằm mục đích thao túng. Ví dụ: khi những hình giả, những video và âm thanh (hình ảnh được thay đổi hoặc tạo ra bằng thuật toán) được cố ý phát tán nhằm mục đích “lừa dối hoặc gây hại” [87]. Do đó, lời kêu gọi luôn luôn “chú ý xác minh tính xác thực” của những gì được tiết lộ và trong mọi trường hợp tránh “chia sẻ những từ ngữ và hình ảnh hạ nhục con người”, loại trừ “những điều nuôi dưỡng hận thù và không khoan dung, làm suy thoái vẻ đẹp và sự thân mật của tình dục con người, và bóc lột những người yếu đuối và không có khả năng tự vệ” [89].

Đời sống riêng tư và việc kiểm soát

Về đời sống riêng tư và việc kiểm soát, Thông tri nhấn mạnh rằng một số loại dữ liệu có thể chạm đến quyền riêng tư của một người, “có lẽ thậm chí cả lương tâm của họ” [90]. Dữ liệu hiện được thủ đắc với lượng thông tin tối thiểu và mối nguy hiểm là mọi thứ đều trở thành “một loại cảnh tượng có thể bị theo dõi, giám sát” [92]. Và “giám sát kỹ thuật số có thể được sử dụng để kiểm soát cuộc sống của các tín hữu và việc thể hiện đức tin của họ” [90].

Ngôi nhà chung

Trong lĩnh vực Công trình tạo dựng, những ứng dụng của AI nhằm cải thiện mối quan hệ với ngôi nhà chung được coi là “có triển vọng”. Chỉ cần nghĩ đến các mô hình dự báo các hiện tượng khí hậu cực đoan, quản lý tình trạng khẩn cấp hoặc hỗ trợ cho nông nghiệp bền vững [95]. Đồng thời, các mô hình AI hiện tại và phần cứng hỗ trợ chúng đòi hỏi “một lượng lớn năng lượng và nước, góp phần đáng kể vào lượng khí thải CO2, cũng như tiêu tốn nhiều tài nguyên”. Do đó, chúng đè nặng lên môi trường: “Việc phát triển các giải pháp bền vững là điều cần thiết để giảm thiểu tác động của chúng đối với ngôi nhà chung”.

Mối tương quan với Thiên Chúa

“Tính tự phụ thay thế Thiên Chúa bằng tác phẩm do chính tay mình làm là một sự tôn thờ ngẫu tượng”: Thông tri trích dẫn Thánh Kinh để cảnh báo rằng AI có thể “quyến rũ hơn các ngẫu tượng truyền thống” [105]. Do đó, Thông tri nhắc nhở chúng ta rằng AI chỉ là một “phản chiếu mờ nhạt” của nhân loại: “Đây không phải AI được thần thánh hóa và tôn thờ, nhưng là con người, để trở thành nô lệ như thế cho chính công việc của mình”. Do đó, khuyến nghị cuối cùng: “AI chỉ nên được sử dụng như một công cụ bổ sung cho trí tuệ con người và không được thay thế sự phong phú của nó” [112].

Tý Linh

(theo Salvatore Cernuzio – Vatican News)